آيا خوردن هويج واقعاً براي بينايي مفيد است يا والدين فقط براي اينكه فرزندانشان را تشويق به مصرف سبزيجات كنند اين را مي گويند؟ بررسي ها نشان داده اند كه ميزان ويتامين A موجود در يك هويج متوسط دو برابر مقدار توصيه شده مصرف روزانه است و اين نشان مي دهد كه مصرف آن واقعاً مؤثر است. اگر شما هويج دوست نداريد نگران نباشيد. مواد غذايي زياد ديگري وجود دارند كه حاوي مقادير زياد ويتامين A و ديگر مواد لازم براي سلامت چشم هستند. در اين مقاله سعي خواهد شد ويتامين ها و ديگر تركيبات مفيد براي سلامتي چشم و همچنين مواد غذايي حاوي اين ويتامين ها و تركيبات معرفي شوند.
آنتي اكسيدان ها
ويتامين A و كاروتنوئيدها؛ آنتي اكسيدان هاي مفيد براي چشم
آنتي اكسيدان ها مولكول هايي هستند كه با خنثي كردن "راديكال هاي آزاد" مانع اثر مخرب آنها بر سلول هاي بدن مي شوند. راديكال هاي آزاد تركيباتي هستند كه بر اثر واكنش هاي شيميايي در داخل بدن توليد مي شوند. تحقيقات نشان داده است كه بعضي از آنتي كسيدان ها خطر ابتلا به بسياري از بيماريها از جمله بيماريهاي چشم شامل كاتاراكت و دژنراسيون ماكولا را كاهش مي دهند.
ويتامين A آنتي اكسيداني است كه در مواد غذايي حيواني نظير جگر يا كره و مواد غذايي گياهي حاوي كاروتنوئيدها وجود دارد. كاروتنوئيدها رنگدانه هاي قرمز و زردي هستند كه در گياهان و حيوانات وجود دارند. اين مواد بعنوان آنتي اكسيدان عمل كرده و همچنين انواع خاصي از آنها (كه شايعترينشان بتا-كاروتن است) به ويتامين A تبديل مي شود. بعضي از كاروتنوئيدهاي ديگر نظير لوتئين و زيگزانتين نيز مفيد هستند.
ويتامين A مانع شب كوري مي شود. كمبود ويتامين كه سبب شب كوري شده باشد در صورت عدم درمان مي تواند سبب گزروفتالميا (خشكي چشم)، زخم هاي قرنيه و تورم پلك ها شود. خشكي چشم نيز در صورت عدم درمان مي تواند سبب كوري شود. بد نيست بدانيد كه كمبود ويتامين A يكي از علل اصلي كوري در كشورهاي در حال توسعه است. تحقيقات همچنين نشان داده است كه ويتامين A مانع شكل گيري كاتاراكت شده و ممكن است در پيشگيري از كوري ناشي از دژنراسيون ماكولا نقش داشته باشد.
ميزان لازم ويتامين A براي بدن در مردان بالاتر از 11 سال 1000RE و در زنان بالاي 11 سال 800RE است (RE=Retinal Equivalent). ويتامين A با واحد بين المللي (International Unit) نيز سنجيده مي شود. در مواد غذايي با منشاء گياهي هر RE معادل 10 واحد بين المللي و در مواد غذايي با منشاء حيواني هر RE معادل 3.3 واحد بين المللي است.
افراد سيگاري و افرادي كه الكل مصرف مي كنند بايد ويتامين A بيشتري دريافت كنند زيرا توتون مانع جذب ويتامين A شده و الكل، ذخيره ويتامين A بدن را از بين مي برد. در عين حال بايد مراقب قرص هاي ويتامين حاوي بتا-كاروتن نيز بود. مطالعات نشان داده اند كه اين قرص ها شيوع سرطان ريه را در افراد سيگاري بالا مي برند. در اين موارد بهتر است ويتامين A مصرفي از مواد خواركي تأمين شود. جدول زير مواد غذايي غني از ويتامين A و مقدار اين ويتامين را در آنها نشان مي دهد:
مواد غدايي سرشار از ويتامين A
ماده غذايي    RE در 100 گرم    RE در مصرف معمول
روغن كبد ماهي    30,003    4,080 (يك قاشق غذاخوري)
جگر سياه    10,503    11,868 (113 گرم)
جگر مرغ    6,165    1,973 (1 عدد)
هويج    2,813    2,025 (1 عدد)
سيب زميني شيرين (نوع خاصي از سيب زميني)    2,006    2,668 (1 عدد)
كلم    890    596 (يك فنجان، خرد شده)
كدو    870    1,092 (يك فنجان، خرد شده)
فلفل دلمه اي قرمز    570    849 (يك فنجان، خرد شده)
انبه    389    806 (1 عدد)
طالبي    322    515 (يك فنجان، خرد شده)
مقادير بالا در مورد مواد خام صدق مي كند. پختن اين مواد غذايي اين مقادير را تغيير مي دهد زيرا گرما سبب تخريب ويتامين A و بتا-كاروتن موجود در مواد غذايي مي شود. همچنين، در صورتيكه از مواد غذايي تازه استفاده نمي كند مواد يخزده بهتر از مواد كنسرو شده هستند.
لوتيئين و زنگزانتين؛ سبزيجات سبز و پربرگ
مطالعات مختلف نشان داده اند كه لوتئين و زيگزانتين ممكن است در كاهش ريسك ابتلا به كاتاراكت مؤثر باشند. لوتئين و زيگزانتين ارتباط تنگاتنگي دارند: اين دو ماده اغلب همراه با يكديگر در سبزيجات و ميوه جات يافت شده و بدن مي تواند لوتئين را به زنگزانتين تبديل كند. در حال حاضر هيچ مقدار مصرف روزانه اي براي اين دو ماده مشخص نشده است ولي بهتر است روزانه مقداري مصرف شود زيرا بدن نمي تواند اين دو ماده را بسازد. بهترين منبع تأمين اين مواد سبزيجات سبز و پربرگ بويژه اسفناج است. كلم و سبزيجات سبز رنگ نيز منابع خوبي هستند. لوتئين و زيگزانتين را مي توان در سبزيجات و ميوه جات زرد و نارنجي رنگ نظير ذرت نيز يافت. سبزيجات پخته مقادير بيشتري لوتئين دارند زيرا پختن سبب شكسته شدن ديواره سلول ها و آزاد شدن لوتئين مي شود.
ويتامين C و بيوفلاونوئيدها (Bioflavonoids)
هر چند اين مقاله با ويتامين A شروع شد ولي اين ويتامين تنها ماده غذايي مفيد براي چشم نيست. يكي ديگر از مواد بسيار مفيد براي بينايي ويتامين C است. همراه هميشگي ويتامين C، بيوفلاونوئيد علاوه بر اينكه به ويتامين C در اثر گذاري كمك مي كند خود نيز فوايدي دارد. مطالعات نشان داده اند كه مقادير بالاي ويتامين C مي تواند باعث كاهش خطر ابتلا به كاتاراكت شود. اين ويتامين همچنين مي تواند با كاهش فشار چشم مانع گلوكوم نيز شده و يا بيماري را در مبتلايان تسكين دهد.
ميزان نياز روزانه به ويتامين ث 60 ميليگرم در روز است. نكته قابل توجه اين است كه اين مقدار بايد بصورت روزانه مصرف شود زيرا بدن انسان نه تنها قادر نيست ويتامين ث بسازد بلكه نمي تواند آنرا بمدت طولاني ذخيره كند. سيگاريها، كسانيكه الكل مصرف مي كنند و مبتلايان به ديابت بايد مقادير بيشتري مصرف كنند.
مركبات، فلفل دلمه اي، ميوه هاي گرمسيري، سيب زميني و سبزيجات سبز و پر برگ منابع غني ويتامين C هستند. جدول زير مواد غذايي غني از ويتامين C و مقدار اين ويتامين را در آنها نشان مي دهد:
مواد غدايي سرشار از ويتامين C
ماده غذايي    ميليگرم در 100 گرم    ميليگرم در مصرف معمول
فلفل دلمه اي قرمز    190    283 (يك فنجان، خرد شده)
كلم    120    80 (يك فنجان، خرد شده)
كلم بروكلي    93    82 (يك فنجان، خرد شده)
فلفل دلمه اي سبز    89    133 (يك فنجان، خرد شده)
توت فرنگي    57    86 (يك فنجان، نصف شده)
پرتقال    53    70 (1 عدد)
طالبي    42    68 (يك فنجان، خرد شده)
گريپ فروت    34    44 (نصف گريپ فروت)
انبه    28    57 (1 عدد)
تمشك    25    31 (يك فنجان)
مقادير بالا در مورد مواد خام صدق مي كند. پختن اين مواد غذايي اين مقادير را تغيير مي دهد زيرا گرما سبب كاهش ويتامين C موجود در مواد غذايي مي شود. نور نيز سبب تخريب ويتامين C مي شود از اين رو بهتر است مثلا آب پرتقال در بسته بندي هاي پلاستيكي يا مقوايي خريداري شود تا شيشه هاي شفاف. همچنين، مواد غذايي تازه ويتامين C بيشتري دارند تا مواد غذايي يخزده يا كنسرو شده.
ويتامين E و مواد معدني
مطالعات زيادي نشان داده اند كه ويتامين E به پيشگيري از كاتاراكت كمك كرده و ممكن است در پيشگيري از دژنراسيون ماكولا نيز نقش داشته باشد. مقدار توصيه شده ويتامين E در مردان بالاي 11 سال 10 ميليگرم و در زنان بالاي 11 سال 8 ميليگرم است. در مورد ويتامين E نيز سيگار كشيدن نياز به ويتامين E را زياد مي كند.
بهترين منبع ويتامين E آجيل است. جدول زير مواد غذايي غني از ويتامين E و مقدار اين ويتامين را در آنها نشان مي دهد:
مواد غدايي سرشار از ويتامين E
ماده غذايي    ميليگرم در 100 گرم    ميليگرم در مصرف معمول
تخمه آفتاب گردان    50    36 (نصف فنجان)
بادام    24    17 (نصف فنجان)
فندق    24    16 (نصف فنجان)
بادام زميني    9    7 (نصف فنجان)
انبه    1    2 (1 عدد)
چشم به بعضي از مواد معدني نيز نياز دارد. براي مثال سلنيوم به جذب ويتامين E و ساخته شدن آنتي اكسيدان ها در بدن كمك مي كند. غذاهاي دريايي از جمله مواد غذايي حاوي مقادير زياد سلنيوم هستند. روي نيز به جذب ويتامين A كمك كرده و همچنين بخشي از يكي از آنزيم هاي بدن است كه تعداد راديكال هاي آزاد را كم مي كند. مطالعات نشان داده اند كه روي، چشم را در برابر دژنراسيون ماكولا و شب كوري محافظت مي كند. روي در غذاهاي دريايي، گندم و آجيل يافت مي شود.
اسيدهاي چرب ضروري
بسياري از مردم نمي توانند باور كنند كه چربي ها نيز براي سلامتي لازمند. اسيدهاي چرب در واقع سنگ بناي چربي ها هستند و بعضي از آنها از اين جهت "ضروري" خوانده مي شوند كه بدن نمي تواند آنها را بسازد و بايد حتماً از طريق مواد غذايي تأمين شوند.
اسيدهاي چرب ضروري چربي هاي اشباع نشده امگا-3 و امگا-6 را مي سازند. امگا-3 اصلي آلفا-لينولنيك اسيد است و مشتقات شامل ايكوزاپنتانوئيك اسيد (Eicosapentaeonic Acid)، داكوزاهگزانوئيك اسيد (Dacosahexaenoic Acid) و چند تركيب ديگر است. امگا-6 اصلي نيز لينولئيك اسيد است كه مشتقات آن كاركردي در چشم و بينايي ندارند.
اسيدهاي چرب ضروري در تكامل بينايي در نوزادان نقش دارند. كمبود اين مواد (بويژه امگا-3) در بزرگسالان ممكن است سبب كاهش ديد شود. مطالعات نشان داده اند كه كمبود طولاني مدت ممكن است سبب تخريب شبكيه و ماكولا شود. بدن هر دو نوع اسيد هاي چرب ضروري را به پروستاگلاندين ها تبديل مي كند كه يكي از اثراتشان كمك به خروج مايع چشم و تنظيم فشار داخل چشم است.
مقدار توصيه شده مصرف اسيدهاي چرب ضروري براي امگا-3، 0.65 گرم و براي امگا-6، 4.44 گرم است ولي بسياري از محققين نسبت مصرف امگا-6 به امگا-3 را مهم مي دانند. مقدار مناسب اين نسبت 1 به 1 تا 4 به 1 است در حاليكه در بيشتر رژيم هاي غذايي اين نسبت بسيار بيشتر از اين است. بنابراين مقدار مصرف امگا-6 در مقايسه با امگا-3 در بسياري از رژيم هاي غذايي بايد كاهش يابد.
بهترين منبع تأمين امگا-3 ماهي است و مقدار توصيه شده مصرف 2 بار در هفته است. نكته اي كه بايد به آن توجه داشت اين است كه روغن ماهي راديكال هاي آزاد توليد مي كند و به همين دليل كسانيكه ماهي يا روغن ماهي زياد مصرف مي كنند بايد به ميزان كافي آنتي اكسيدان بويژه ويتامين E مصرف كنند.
نكته قابل توجه ديگر اين است كه بيشتر امگا-6 مصرفي از روغن نباتي حاصل مي شود به همين دليل استفاده از روغن مايع مي تواند ميزان امگا-6 مصرفي را تا حد زيادي كاهش دهد.
خلاصه
تحقيقات نشان داده است كه آنتي اكسيدان ها خطر ابتلا به كاتاراكت و دژنراسيون ماكولا را كاهش مي دهند. بعضي از آنتي اكسيدان ها فوائد ديگري نيز دارند: بطور مثال ويتامين A چشم را در برابر كوري محافظت كرده و ويتامين C ممكن است در جلوگيري يا تسكين گلوكوم نقش داشته باشد. همچنين اسيد هاي چرب ضروري علائم خشكي چشم را كاهش داده و چشم را در مقابل تخريب ماكولا محافظت مي كنند.
مواد غذايي زير براي داشتن چشمي سالم توصيه مي شوند:
•    ويتامين A: روغن كبد ماهي، جگر، هويج
•    لوتئين و زيگزانتين: اسفناج، كلم
•    ويتامين C: فلفل دلمه اي، كلم، توت فرنگي، پرتقال
•    بيوفلاونيدها: مركبات، انگور
•    ويتامين E: تخمه آفتاب گردان، بادام، فندق
•    سلنيوم: آجيل، غذاهاي دريايي
•    روي: صدف، گندم، آجيل
•    اسيدهاي چرب: ماهي
بطور كلي شما بايد مقادير زياد سبزيجات سبز و پر برگ و ماهي دو بار در هفته مصرف كنيد تا چشمي سالم داشته باشيد.